Xuất khẩu Việt Nam giảm: Làm mới cấu trúc để vươn ra thế giới

Xuất khẩu Việt Nam giảm: Cơn sóng ngầm và lời cảnh báo cho tiến trình chuyển đổi

Nếu ai đã từng đi qua những năm tháng vàng son của hàng hóa Made in Vietnam chinh phục thị trường quốc tế, hẳn sẽ cảm nhận rất rõ sự đổi màu của bức tranh xuất khẩu gần đây. Tôi còn nhớ có lần, trong một buổi gặp gỡ với các bạn doanh chủ trẻ, có người hỏi: “Liệu Việt Nam có thể tiếp tục ‘chạy xe bon bon’ trên con đường xuất khẩu như cũ không?” Đó không đơn thuần là nỗi băn khoăn cá nhân, mà là câu hỏi chung cho cả nền kinh tế trong giai đoạn mới đầy biến động này.

Bức tranh xuất khẩu đang đổi màu: Số liệu không biết nói dối

Chỉ trong 5 tháng đầu năm 2025, trị giá xuất khẩu nước ta đã giảm sâu – mức giảm mà dù là người lạc quan nhất cũng phải giật mình. Theo Cục Hải quan, trong kỳ 1 tháng 5/2025, tổng giá trị xuất khẩu chỉ đạt 16,88 tỷ USD, giảm tới 18,3% so với kỳ liền trước, tương ứng giảm xấp xỉ 3,77 tỷ USD. Những nhóm hàng mũi nhọn đều “thấm đòn”:

• Máy móc, thiết bị, dụng cụ và phụ tùng: giảm 513 triệu USD (tương đương 19,7%)
• Dệt may: giảm 401 triệu USD (giảm 22,8%)
• Máy tính, sản phẩm điện tử và linh kiện: giảm 394 triệu USD (giảm 8,9%)

Đây không phải là một “cú trượt” ngắn hạn đơn thuần. Những con số này đang vang lên hồi chuông báo động rằng cơn sóng ngầm trong nền xuất khẩu đã thực sự trỗi dậy, đặt ra câu hỏi: Liệu chúng ta sẽ chọn “sống sót”, hay “chuyển mình”?

“Mức sụt giảm trị giá hàng hóa xuất khẩu không chỉ là con số khô khan, nó phản ánh rõ ràng những lực cản từ bên ngoài như hàng rào thuế quan dày đặc hơn, các biện pháp phòng vệ thương mại ngày càng tinh vi, cùng với việc cạnh tranh gay gắt từ các quốc gia đang nổi...”
- Chuyên gia tài chính Nguyễn Trí Hiếu

Làn sóng mới của thương mại toàn cầu: Không còn là chuyện giá cả

• Cuộc chơi đã thay đổi: Nếu như trước đây, ưu thế của Việt Nam từng là giá rẻ và sản lượng, thì hiện nay, các thị trường nhập khẩu lớn như Mỹ, châu Âu, châu Á – Thái Bình Dương đều đang siết chặt hàng rào thuế quan. Các yếu tố môi trường, trách nhiệm xã hội, nguồn gốc xuất xứ, tiêu chuẩn lao động... ngày càng trở thành tiêu chí “bắt buộc”.
• Rào cản kỹ thuật ngày càng cao: Quy định kiểm soát chất lượng, chứng nhận môi trường, kiểm dịch thực vật,... mỗi mắt xích đều có thể trở thành chốt chặn, không dễ để vượt qua nếu doanh nghiệp chưa “chuẩn quốc tế”.
• Đầu ra ngày càng cạnh tranh: Không chỉ đơn thuần là cạnh tranh về giá mà doanh nghiệp còn phải “chạy đua” về sáng tạo, đổi mới sản phẩm và cách tiếp cận các nền tảng thương mại toàn cầu.

“Thương mại hiện đại không chỉ là chuyện giá cả. Ai không đáp ứng được quy chuẩn về môi trường, trách nhiệm xã hội, truy xuất nguồn gốc… sẽ bị loại khỏi cuộc chơi.”
- Cục Xuất nhập khẩu, Bộ Công thương

Vấn đề chưa hẳn hoàn toàn do ngoại cảnh

Nhìn ở chiều sâu, xuất khẩu Việt Nam không chỉ gặp khó bởi cơn bão toàn cầu mà còn bởi những khuyết điểm cố hữu nội tại:

• Cơ cấu xuất khẩu thiếu bền vững: Dựa chủ yếu vào sản phẩm gia công, giá trị gia tăng thấp. Chúng ta xuất nhiều, nhưng cái tên “Việt Nam” vẫn ít xuất hiện ở các sản phẩm dẫn đầu thế giới.
• Phát triển thương hiệu quốc tế còn yếu: Nhiều doanh nghiệp – kể cả lớn – vẫn loay hoay ở dạng “không nhãn, không phân khúc cao”, dẫn đến thế mạnh sản lượng không chuyển hóa được thành lợi nhuận tốt.
• Chuỗi liên kết ngành lỏng lẻo, phụ thuộc vào nhập khẩu nguyên liệu: Nghĩa là khi thị trường thế giới biến động, chúng ta hứng chịu tác động kép từ nguyên liệu lẫn đầu ra.
• Thiếu năng lực chiến lược và linh hoạt trước biến động: Nhiều doanh nghiệp vừa và nhỏ vẫn thụ động với chính sách thị trường nhập khẩu, khai thác chưa hết các lợi thế từ các hiệp định FTA, hoặc chưa dám đầu tư vào R&D, xanh hóa sản xuất.

“Cơ cấu xuất khẩu lâu nay vẫn phụ thuộc lớn vào nhóm hàng gia công, hàm lượng công nghệ thấp. Việc thiếu liên kết chuỗi giá trị, phụ thuộc nhiều vào nguyên phụ liệu nhập khẩu khiến khả năng thích ứng với biến động toàn cầu kém hiệu quả...”
- Chuyên gia Nguyễn Trí Hiếu

Góc nhìn chiến lược: Nguy cơ cũng là thời cơ chuyển đổi

Dưới góc nhìn của một người từng đồng hành với doanh nghiệp ở nhiều mặt trận: Điều đáng lo nhất không phải là “xuất khẩu giảm” mà là “sự thiếu chủ động đổi mới mô hình”. Thế giới đã sang trang, và thị trường quốc tế đang đặt ra bộ tiêu chí mới cho người chơi.

• Bối cảnh mới là phép thử sức bền lãnh đạo: Ai thực sự có đủ bản lĩnh, tư duy chiến lược, dám thử nghiệm và linh hoạt chuyển hướng, người đó sẽ sống sót và trỗi dậy mạnh hơn sau cơn sóng dữ.
• Dịch chuyển cấu trúc cần sự đồng bộ: Không còn cách nào khác ngoài tái cấu trúc, đầu tư cho khoa học công nghệ, nâng chuẩn chuỗi cung ứng, phát triển thương hiệu quốc gia và củng cố sức mạnh nội tại.
• Mở rộng thị trường, nhưng đi theo chiều sâu: Thay vì “lấy lượng làm nền”, nhất thiết phải “lấy chất tạo khác biệt”. Một số doanh nghiệp lớn của Việt Nam gần đây đã thử sức ở các thị trường mới như châu Phi, Trung Đông, Nam Mỹ – nơi yêu cầu kỹ thuật thấp hơn nhưng tiềm năng tiêu thụ lớn, chứng minh khả năng dịch chuyển thị trường là hoàn toàn khả thi khi tư duy dám khác biệt.

"Đã đến lúc ngành xuất khẩu Việt Nam bước sang một chương mới – nơi chất lượng, sáng tạo và phát triển bền vững là thước đo thành công thực sự."
- Nhận định cá nhân

Làm gì để chủ động “làm mới” cấu trúc xuất khẩu?

1. Xây dựng năng lực công nghệ và đổi mới sáng tạo

• Sớm đầu tư vào dây chuyền sản xuất xanh, áp dụng chuyển đổi số, tự động hóa và công nghệ thông minh để giảm lệ thuộc vào lao động giá rẻ.
• Ưu tiên sản xuất sản phẩm có giá trị gia tăng cao, tận dụng dữ liệu lớn (big data), AI để dự đoán xu hướng tiêu dùng và tối ưu chuỗi cung ứng.

2. Phát triển thương hiệu quốc gia và nâng tầm phân khúc

• Xây dựng các thương hiệu xuất khẩu quốc gia tiêu biểu, chủ động đăng ký bảo hộ tại các thị trường chiến lược, đẩy mạnh marketing quốc tế.
• “Organic”, “responsibly made”, “zero-carbon”... – những từ khóa không chỉ là mốt mà là kim chỉ nam để vươn lên tầm cao mới trong chuỗi giá trị toàn cầu.

3. Nâng cao chuẩn mực bền vững trong toàn chuỗi giá trị

• Đảm bảo tuân thủ nghiêm ngặt các tiêu chuẩn về môi trường, an toàn lao động, trách nhiệm xã hội.
• Xây dựng hệ thống truy xuất nguồn gốc minh bạch từ nguyên liệu tới sản phẩm cuối.

4. Chủ động khai thác các FTA và đa dạng hóa thị trường

• Khai thác sâu các Hiệp định thương mại tự do thế hệ mới, tận dụng ưu đãi thuế quan và ưu tiên tiếp cận các thị trường ngách, thị trường mới nổi.
• Có chiến lược linh hoạt để giảm rủi ro, tránh tập trung quá mức vào một vài thị trường truyền thống.

5. Nâng cao năng lực quản trị doanh nghiệp và tư duy lãnh đạo

• Đầu tư nhiều hơn vào phát triển chiến lược kinh doanh dài hạn, không chỉ chạy theo mục tiêu ngắn hạn.
• Mạnh dạn bổ nhiệm thế hệ lãnh đạo mới có tư duy quốc tế, dám đổi mới và có góc nhìn đa chiều về kinh doanh bền vững.

Bối cảnh mới – động lực để trưởng thành

Tôi từng có dịp trao đổi với một số CEO Việt Nam đang vươn ra thế giới, và tất cả đều thống nhất rằng, những thử thách của thị trường xuất khẩu hôm nay sẽ giúp hình thành một thế hệ doanh nghiệp trưởng thành, có sức bật quốc tế thật sự. Đừng nghĩ rằng tình trạng xuất khẩu giảm chỉ là làn sóng tiêu cực ngắn hạn; thực chất đó là phép thử cho cả hệ sinh thái kinh doanh, buộc mỗi mắt xích phải chuyển mình với tốc độ mạnh mẽ chưa từng thấy.

Chúng ta không thiếu người tài, không thiếu cơ hội, nhưng cần mạnh dạn thay đổi tư duy – từ “sản xuất thuê” sang “sản xuất thông minh” và “xây dựng giá trị Việt Nam” trong chuỗi giá trị toàn cầu. Đó là bước chuyển từ gia công thuần túy sang sáng tạo, từ bị động sang chủ động – và cũng là thời cơ để vãn hồi vị thế thương mại của nước nhà trên bản đồ thế giới.

Thị trường sẽ còn tiếp tục biến động, nhưng tôi tin rằng, nếu mỗi lãnh đạo, mỗi doanh nghiệp và người trẻ khát vọng dám nhìn thẳng – nghĩ xa và hành động mới, thì những cú sốc hiện tại chính là đòn bẩy cho hành trình trưởng thành. Hãy nhớ, thách thức là bài kiểm tra – còn giá trị thực, luôn thuộc về người biết chuyển hóa thách thức thành cơ hội.

#ChiếnLược #XuấtKhẩu #TưDuyPhátTriển